BEŞ FAKTÖR KİŞİLİK KURAMI (BÜYÜK BEŞLİ)
Beş faktör kişilik kuramından bahsetmeden önce kişilik kavramı ve bu kavramla ilişkili olan karakter ve mizaç gibi terimlerin ne anlama geldiğini açıklamak bu kuramı daha iyi anlamak açısından oldukça önemlidir.
Kişilik, mizaç ve karakter nedir?
Kişilik kavramı içinde karakter ve mizacı da barındıran daha üst bir boyut olarak karşımıza çıkmaktadır. TDK’ye göre kişilik; bir kimseye özgü belirgin özellik, manevi ve ruhsal niteliklerin bütünü; şahsiyet anlamına gelmektedir. Kişilik bireyi diğerlerinden ayırt etmeye yarayan, tutarlılık ve süreklilik gösteren bir yapıdır. Kişiliğin mizaç yönü doğuştan getirdiğimiz özelliklere atıf yaparken karakter boyutu çevrenin etkisiyle şekillenen, değişebilen ve gelişebilen özellikleri kapsamaktadır.
McCrea ve Costa tarafından 1983-85 yılları arasında geliştirilen bu kurama göre ise kişilik beş temel boyuttan oluşmakta ve iki kutuplu bir süreklilik göstermektedir. Bu özellikler; nevrotizm, deneyime açıklık, dışadönüklük, uyumluluk ve sorumluluktur. Bireyde bu özelliklerin hangi seviyede bulunduğu oldukça önemli olmakla birlikte kişinin iki kutuptan herhangi birine çok yakın olması (bireyin aşırı dışadönük olması ya da tamamen içedönük olması gibi) kişiler arası ilişkilerde problem yaşama olasılığını da arttırabilmektedir. Bu özellikler aynı zamanda çiftler arası uyum açısından da belirleyici olabilmektedir.
1- Nevrotizm:
Duygularda dengesizlikle kendini gösteren kişilik özelliğidir. Nevrotizm düzeyi yüksek olan kişilerde kaygı ve stres düzeyi de yüksektir. Bununla birlikte bu kişilerin genellikle yaşamdan daha az keyif aldığı, özgüven ve benlik saygısı konusunda problem yaşadığı görülmektedir. Kişiliğin bu özelliklerle öne çıkması kişilerarası ilişkileri de olumsuz etkilemektedir. Nevrotizm düzeyi az olan kişiler ise uyumlu, özgüvenleri ve benlik saygıları daha yüksek, duyguları daha dengeli yaşayan, yaşamdan keyif alan bireylerdir.
2- Deneyime açıklık:
Kültürel ve entelektüel ilgilerin yoğunluğuyla kendini gösteren kişilik özeliğidir. Bireyde bu boyutun yüksek olması kişinin yeniliklere açık ve hayal gücünün gelişmiş olduğu anlamına gelmektedir. Bu boyutun düşük olması ise kişinin daha geleneksel, tutucu, kurallara ve alışkanlıklara bağlılık konusunda ısrarcı olduğunu göstermektedir.
3- Dışadönüklük:
Kişiliğin sosyal yönünün daha yoğun olduğu boyuttur. Dışadönüklük düzeyi yüksek olan kişiler daha sosyal, girişken, neşeli, arkadaş canlısı, eğlenceli ve sevecen bireylerdir. Bu düzeyin düşüklüğü ise kişide çekingenlik, bireysellikten daha çok keyif alma, utangaç ve daha az sosyal olma gibi durumlarla kendini gösterir.
4- Uyumluluk:
Kişiliğin insancıl yönünü vurgulayan bir özelliktir. Bu düzeyin yüksekliği kişinin daha yumuşak başlı, yardımsever, merhametli, alçakgönüllü, esnek ve duygusal yakınlık kurmada başarılı olmasıyla tanımlanabilir. Bireyin uyumluluk düzeyinin düşmesiyle ilişkilerde katılık, soğukluk, yakınlık kurmada başarısızlık ve kendine daha çok odaklanma gibi özellikler ortaya çıkmaktadır.
5- Sorumluluk:
Bu son boyut ise kişinin öz-disiplin yönünü ifade etmektedir. Kişide sorumluluk düzeyinin yüksek olması bireyin dikkatli, disiplinli, kararlı, özdenetimi yüksek, etik ilke ve değerlere bağlı olmasıyla özdeşleşmektedir. Düzeyin düşüklüğü ise özdenetimi düşmesi, dikkatsizlik, düzensizlik gibi özellikleri beraberinde getirmektedir.
Bireyde bu özelliklerin düzeyini ölçen birçok kişilik testi geliştirilmiştir. Bu testler; Büyük Beş-50 Kişilik Testi, Beş Faktör Kişilik Envanteri, On Maddeli Kişilik Ölçeği vb.
Yararlanılan kaynaklar
Yazgan İnanç, B. ve Yerlikaya, E.E. (2012). Kişilik kuramları. Pegem Akademi.
İlginizi çekebilecek diğer yazılarımız:
SOSYAL MEDYANIN BENLİĞİ YOK EDİŞİ
BOŞ SANDALYE VE ÇİFT SANDALYE TEKNİĞİ
ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNDE SOSYAL KAYGI
OTOMATİK DÜŞÜNCELERLE BAŞ ETME YÖNTEMLERİ
